دستگاه گوارش و بیماری های آن

دستگاه گوارش یکی از فعال ترین دستگاه های بدن است. کار این دستگاه بلع، گوارش مکانیکی وشیمایی، جذب و دفع مواد غذایی می باشد. دستگاه گوارش انسان از دهان تا معقد  امتداد دارد و شامل لوله و غدد گوارشی می باشد. غدد گوارشی شامل: غدد بزاقی، غدد معده و روده، پانکرانس یا لوزالمعده و کبد است. لوله ی گوارشی شامل: دهان، حلق، مری، معده، روده باریک، روده بزرگ و راست روده می شود. مواد غذایی پس از تجزیه شدن در معده به روده می روند بخشی از مواد غذایی جذب شده و وارد خون می شوند و از آن طریق به سلول ها رفته، یا جذب می شوند یا ذخیره. قسمت باقی مانده از مواد تجزیه شده از بدن دفع می گردد.

۱- دهان

دهان شامل دندان ها، زبان و غدد بزاقی می باشد. وقتی غذا وارد دهان می گردد از طریق دندان ها خرد می شود، دندان ها عمل بریدن، آسیاب کردن و مخلوط کردن غذا را بر عهده دارند. بزاق مایعی است که دائما به داخل دهان ترشح می شود و باعث می شود غذا بیشتر تجزیه گردد، روزانه به طور متوسط ۱۰۰۰-۱۵۰۰ میلی لیتر بزاق ترشح می شود به طور معمول، مقدار بزاقی که ترشح می شود فقط برای مرطوب نگه داشتن دهان و حلق کفایت می کند، زبان باعث می شود غذای خرد شده به سمت مری حرکت کند و از خفه شدن و بسته شدن راه های تنفسی جلوگیری کند.

بیماری های مربوطه

بوی بد دهان، اغلب زمانی پیش می آید که مواد غذایی پس از خورده شدن بین دندان ها باقی می مانند. اما ممکن دلایل دیگری از قبیل خشکی دهان، بینی، گرفتگی راه های تنفسی، بیماری ها معده و یا دیابت وجود داشته باشد.

اگر لثه قرمز یا متورم باشد ممکن است با کوچک ترین فشار خونریزی کند، و ادامه دار بودن این وضعیت باعث شل شدن آن و در نتیجه افتادن دندان ها می شود. التهاب لثه می تواند بر اثر مصرف دارو، رعایت نکردن بهداشت دهان و بیماری های دیگر باشد با مسواک زدن به طور منظم و نخ دندان کشیدن می شود از وقوع آن جلوگیری نمود.

آفت، وجود تاول های متعدد و دردناک در اطراف دهان که ممکن است بر اثر وجود عفونت در دهان، کمبود ویتامین، استرس و تغییرات هورمونی رخ داده باشد.

پرزهای سیاه بر روی زبان، وجود ضایعاتی بدون درد و سیاه رنگ بر روی زبان است که در اثر رشد باکتری ها بر روی زبان به وجود می آید.

برفک، وجود استوماتیت کاندیدیاز در دهان که ایجاد ضایعات سفید خاکستری می کند، با کندن این ضایعات محل آنها شروع به خونریزی می کند. زمانی این ضایعات به وجود می آیند که باکتری های مفید دهان از بین رفته و قارچ ها به جای آنها شروع به رشد می کنند.

تب خال، یکی از شایع ترین ضایعات دهانی محسوب می شود، این بیماری از طریق یک ویروس در دهان ایجاد می شود تماس های نزدیک از افراد ناقل باعث منتقل شدن بیماری به افراد سالم می شود، عود این ضایعات معمولا با استرس ضعف بدن و عصبانیت شدید رخ می دهد و پس از گذشت زمان خوب می شود.

۲- مری

مری لوله ای عضلانی به طول تقریبی ۲۵ سانتی متر است. هنگامی که مری خالی است جدارهای آن روی هم می خوابند و مجرای آن بسته می شود. مری از انتهای تحتانی حلق حنجره ای شروع شده، و به قسمت فوقانی معده ختم می شود و در مسیر خود از درون سوراخی در دیافراگم به نام سوراخ مروی عبور می کند. عمل اصلی مری هدایت غذا از حلق به معده است. پس از جویده شدن غذا، زبان بالا می‌رود و به کام می‌چسبد. پس از آن‌ که گیرنده‌های مکانیکی گلو تحریک شدند زبان کوچک نیز بالا می‌رود و راه بینی را می‌بندد. اپی‌گلوت نیز راه نای را بسته و به این ترتیب غذا وارد مری می‌شود و توسط حرکات دودی ماهیچه‌های حلقوی مری به دهانهٔ معده می‌رسد. به این قسمت کاردیا گفته می شود.

بیماری های مری:

ریفلاکس

در مری ۲ اسفنکتر وجود دارد؛ اسفنکتر بالایی بعد از حلق قرار دارد و هنگام بلعیده شدن غذا باز می شود سپس غذا با حرکات دودی به سوی معده می رود. قبل از ورود به معده اسفنکتر انتهایی دیگری وجود دارد که آن هم باید باز شود تا غذا داخل معده انتقال پیدا کند. اگر اسفنکتر انتهایی مشکلی داشته باشد، فرد دچار عارضه ای به نام ریفلاکس یا برگشت غذا از معده به مری می شود.

آشالازی
آشالازی بیماری است که بر اثر آن اسفنکتر تحتاتی مری هنگام رسیدن غذا به آن باز نمی شود.
علت آن صدمه ای است که به اعصاب مری وارد می شود. این بیماری در اثر ویروس هرپس یا همان تبخال کنار لب ایجاد می شود. در بعضی از افراد که استعداد ژنتیکی دارند ویروس به اعصاب مری صدمه می زند و باعث بسته ماندن دریچه انتهایی مری می شود، ولی به مرور مری گشاد می شود و غذا در مری گیر می کند.

دشواری بلع

ممکن است در اثر بدخیمی باشد. وقتی قطر مری به کمتر از ۱۳ میلی متر برسد فرد در بلعیدن غذا مشکل پیدا کرده یا در اصطلاح در مری اش گیر می کند. مشکل در بلع ممکن است دلایل زیادی داشته باشد.
علت هایی مانند بیماری های حرکتی مری، زخم مری و تنگی مری در اثر مواد سوزاننده در گذشته مطرح است اما به جز علل گفته شده حتما باید به سرطان مری که باعث اختلال در بلع می شود هم توجه داشته باشیم. سرطان مری با توده ای در قسمت میانی مری مشخص می شود. متاسفانه هیچ علامتی هم ندارد و وقتی علامت پیدا می کند که فرد دچار مشکل در بلع می شود و بیماری پیشروی کرده است.

 ۳- معده

مواد غذایی در مسیر خود برای هضم و جذب، پس از گذر از مری، از راه اسفنکتر کاردیا وارد معده می شود.

معده از سه قسمت تشکیل شده است:

1. قعر معده(Fundus) بخشی از معده که در بالای سطحی فرضی (ساژیتال معدی) قرار گرفته و از عمق بریدگی قلبی معده می‌گذرد.
2. جسم معده(Corpus)
3. قسمت پیلوریک معده (Pyloric antrum) در انتهای این کانال، اسفنکتر پیلور قرار دارد.

غذا پس از عبور از مری وارد معده می‌شود. معده عضوی است عضلانی. به خاطر تولید اسید هیدروکلریک در معده محدوده PH آن بین ۱ تا ۴ است که بستگی به نوع جاندار، غذای درون معده، زمان آن در طول روز و مصرف دارو دارد. اسید معده توسط سلولهای جداری ترشح می‌شود. هورمون گاسترین، تحریک عصب پاراسمپاتیک (استیل کولین) و هیستامین بر میزان ترشح اسید مؤثر هستند. برخی از سلولهای معده همچنین برای حفاظت از مخاط آن اسید را معکوس ترشح می‌کنند. فاکتور داخلی نیز در معده ترشح می‌شود و با اتصال به ویتامین ب۱۲ نقش مهمی در جذب این ویتامین دارد.

غذا در معده به ذرات کوچکی خرد می‌شود تا غذا بتواند در روده باریک جذب شود. در طول روز حدود ۲ تا ۳ لیتر اسید در معده ترشح می‌شود که بیشترین مقدار ترشح در غروب است.
معده اولین مکان ذخیره موقت غذاست که قابلیت منبسط شدن دارد به‌ طوری‌ که می‌تواند حدود ۲ تا ۴ لیتر غذا را در خود نگه دارد.

با وجودی که امکان پاره شدن معده بر اثر پرخوری وجود دارد، اما رفلاکس تهوع کمک می‌کند که معده به این مرحله نرسد. معده انسان‌ها به‌طور متوسط می‌تواند حدود یک تا یک و نیم لیتر غذا را تحمل کند اما تا قبل از پاره شدن می‌تواند برای جا دادن چهار برابر این مقدار غذا، به اصطلاح کش آید.

معده مجموعاً چهار لایه اصلی دارد:

۱. مخاط(mucosa) شامل سه بخش اپی‌تلیوم، لامیناپروپریا و موسکولاریس موکوزا می‌باشد. سلول‌های اصلی (ترشح‌کننده پپسینوژن)، سلولهای کناری (ترشح‌کننده اسید معده و فاکتور داخلی)، سلولهای واقع در گردن غدد (ترشح‌کننده موکوز) و سلولهای انترواندوکراین (APUD) ترشح‌کننده هورمون‌هایی مانند گاسترین، هیستامین، سروتونین و کوله سیستوکینین

۲. زیر مخاط(submucosa) شامل بافت همبند فیبروزی و شبکه عصبی مایسنر

۳. لایه عضلانی (muscularis externa) شامل عضلات مایل داخلی، عضلات حلقوی میانی، شبکه عصبی اوئرباخ و لایه عضلات طولی خارجی

۴. لایه سروزا (serosa) بافت همبندی که به نوعی ادامه صفاق است.

بیماری های معده: نفخ، یبوست، رفلاکس، سوزش معده، زخم معده و …

زخم معده، زمانی رخ می دهد که باکتری به نام هلیکوباکتر پیلوری زیاد شود، در بدن همه ی افراد به صورت عادی این باکتری وجود دارد اما بر اثر عواملی مثل تغذیه نامناسب، وجود استرس زیاد، آلودگی آب و مواد غذایی باعث می شوند این باکتری به صورت بی رویه شروع به رشد کند همین رشد باعث ایجاد زخم و خونریزی در معده می شود و اگر به موقع درمان نشود ممکن است به سرطان منجر شود. معمولا تشخیص به موقع این بیماری با خوردن آنتی بیوتیک پس از گذشت زمانی بهبود می یابد.

یبوست، خود یکی از عوارض بیماریهای معده است اما عامل بسیار با اهمیتی در بروز بسیاری از بیماری ها می باشد. بنابراین توصیه می کنیم هر شخصی که دچار یبوست می باشد اگرچه بیماری های دیگری را هم داشته باشد اول نسبت به رفع یبوست اقدام کند.

زیرا اولا یبوست عوارض بسیار زیادی را به دنبال دارد و معمولا با رفع یبوست، بسیاری از عوارض موجود هم خود بخود برطرف خواهند شد در نتیجه نیاز نیست برای مشکلی که مربوط به وجود یبوست است داروی جداگانه ای مصرف شود. مثلا اشخاصی که دچار یبوست هستند و سردرد هم دارند اگر یبوست را برطرف کنند آن سردرد خودبخود برطرف خواهد شد چون یبوست باعث حبس گاز معده و در نتیجه فشار بر سیستم عصبی و در نهایت منجر به سردرد می شود .

ثانیا اینکه وقتی یبوست عارض باشد و شخص بخواهد برای درمان یک بیماری دیگر دارو مصرف کند اثر آن دارو به حداقل و یا حتی به صفر کاهش می یابد چون با وجود یبوست عمل هضم و مهمتر از آن عمل جذب و گوارش  بشکل عادی انجام نمی شود .

۴- روده باریک

کار اصلی روده باریک جذب مواد غذایی (پروتئین ها، چربی ها، کربوهیدرات ها، ویتامین ها و آب ) می باشد. در صورتی که روده باریک هیچ یک از اعمال جذبی خود را به انجام نرساند، شخص در خطر مرگ خواهد بود. قسمت عمده ای از فرآیند هضم نیز که برای جذب بعضی مواد ضروری است در روده باریک انجام می شود. همچنین روده باریک در دفع برخی مواد زائد نقش مهمی برعهده دارد.

از ویژگی های قابل توجه هضم و جذب در روده باریک، سرعت و کارآیی بالا می باشد؛ بنابراین یک وعده حاوی ترکیبات مختلف غذایی میتواند در عرض سه ساعت بطور کامل هضم و جذب گردد.

روده باریک شما دارای سه قسمت می‌باشد. اولین قسمت روده باریک که درست بعد از معده قرار دارد را اصطلاحاً ” اثنی عشر یا دوازدهه ویا دئودنوم ” (Duodenum) می‌نامند، که کوتاه ترین قسمت روده باریک می‌باشد. دو قسمت دیگر روده باریک که بعد از دوازدهه (اثنی‌عشر) قرار دارند به ترتیب عبارت‌اند از تهی‌روده (Jejunum) و دراز روده (Ileum)  که به روده بزرگ متصل می‌گردد.

وقتی غذا از معده وارد دوازدهه می‌شود، به علت مخلوط بودن با اسید معده، هنوز اسیدی می‌باشد. در محل دوازدهه، یک شیره گوارشی قلیایی به این غذا اضافه می‌گردد تا حالت اسیدی آن را خنثی نماید. این شیره گوارشی از عضوی که در قسمت زیر معده قرار دارد و به آن اصطلاحاً لوزالمعده گفته می‌شود ترشح می‌گردد، که حاوی آنزیم‌هایی است که باعث ادامه هضم غذا می‌شود، همچنین سکرتین هورمونی است که از سلول های بخش هایی از دوازدهه به خون ترشح و باعث افزایش ترشح (بیکربنات HCO3یک بار منفی) از لوزالمعده میشود.

صفرا نیز در همین محل به غذا اضافه می‌گردد. صفرا مایعی سبز رنگ است که در کبد شما ساخته می‌شود و سپس از کبد به کیسه صفرا وارد می‌گردد تا در آنجا ذخیره شود. این صفرا به حل شدن مواد غذایی چرب کمک می‌نماید. وقتی که شیره گوارشی وظیفه خود را انجام داد، مواد غذایی اصلی به اجزا ساده‌تر خود تجزیه می‌شوند.

در قسمت‌های پایین‌تر روده باریک (یعنی در تهی‌روده و درازروده)، فراورده نهایی غذا از طریق دیواره روده باریک به جریان خون جذب می‌گردند. بر اثر انقباضات موجی شکل عضلات دیواره روده‌ها، غذا در طول روده حرکت کرده و به جلو می‌رود. این حرکت را اصطلاحاً پریستالسیس (peristalsis) می‌نامند. دیواره روده‌ها صاف نیست بلکه دارای میلیون‌ها برجستگی انگشت مانند به نام” پرز” (Villi) می‌باشد. این پرزها باعث می‌شود که سطح وسیعی در روده‌های شما ایجاد شود تا جذب غذاها بهتر صورت گیرد.

بیماری های روده کوچک

سندرم روده تحریک پذیر که ۱۵٪‏بالغین را گرفتار می کند و با ایجاد مشکلات گوارشی متعدد زندگی روزمره را مختل می کند.علت بیماری نامشخص است

بیماری کرون که یک بیماری خودایمنی است یعنی بدن به خود حمله می کند ومیتواند هرقسمتی از دستگاه گوارش را مبتلا کند.علت آن نامشخص است هرچند بیماری سلیاک که در واقع عدم تحمل به گلوتن که یک پروتئین است وجود دارد و منجر به صدمه به روده باریک می شود.

علل بیماریهای روده باریک

در بیماری روده تحریک پذیر با وجود علایم متعدد علت مشخصی یافت نمی شود و در مورد بیماری کرون هم اینگونه است هرچند که در افراد سیگاری با سابقه فامیلی بیماری کرون و همچنین در افراد یهودی بیشتر دیده میشود.

۵- لوزالمعده

کیموس معدی پس از ورود به محل اصلی هضم و جذب مواد غذایی (روده باریک) تحت تاثیر ترشحات گوارشی متعددی قرار می گیرد. در این میان ترشحات کبدی و پانکرانس از اهمیت ویژه ای برخوردارند. کبد با تولید صفرا نقش مهمی در هضم و جذب چربی ها ایفا می کند. لوزالمعده نیز با تولید بیش از ۲۰ نوع آنزیم گوارشی موثر بر تمامی دستجات مواد غذایی، از منابع مهم ترشحات گوارشی محسوب می گردد.

لوزالمعده عضو نسبتا کوچکی (حدود ۱۱۰ گرم) بوده، دارای دو جزء اختصاصی و به ظاهر مستقل می باشد، بخش اندوکرین و بخش اندوکرین. بخش اندوکرین متشکل از جزایر لانگرهانس است که به صورت دسته هایی از سلول های اندوکرین در سرتاسر لوزالمعده پخش می شوند و انسولین، گلوکاگون  و سایر هورمون های پلی پپتیدی را ترشح می نمایند. سلول های بخش اگزوکرین به صورت خوشه هایی کنار هم قرار گرفته اند.

بیماری های لوزالمعده:

بیشتر بخوانید : خطر ابتلا به سرطان لوزالمعده

سرطان لوزالمعده، از سلول‌های مجرای لوزالمعده شروع می‌شود و سپس به لوزالمعده گسترش می‌یابد.
ممکن است رگ‌ها و اعصاب آن نیز درگیر شوند.

اگر سرطان لوزالمعده درمان نشود ممکن است از طریق سیستم لنفاوی به تمام اندام‌های گوارشی سرایت کند.
علت این بیماری ناشناخته است اما عوامل خطرساز آن عبارتند از :

سیگارکشیدن، پانکراتیت مزمن، افزایش سن (بالای ۶۵ سال) و….

دیابت 

در بعضی موارد، جزایر لانگرهاوس نمی‌توانند به میزان کافی انسولین تولید کنند، در نتیجه، سطح قندخون بالا می‌ماند.
در حالات دیگر، انسولین تولید می‌شود اما به دلایل ناشناخته بدن قادر نیست از آن استفاده کند. عوارض قند خون بالا عبارتست از :

آسیب کلیوی، آسیب عصبی، آسیب چشمی، افزایش خطر سکته مغزی، افزایش خطر حمله‌ی قلبی.

۶- روده بزرگ

عملکرد اصلی کولون، جذب آب، سدیم و سایر مواد معدنی می باشد. روزانه حدود ۱۵۰۰ میلی لیتر کیموس وارد روده بزرگ می شود در صورتی که تنها ۱۰۰ میلی لیتر مایع از طریق مدفوع دفع می گردد.

این امر بیانگر توانایی فوق العاده روده بزرگ در جذب آب و املاح می باشد. همچنین انبارسازی مواد و دفع به موقع مدفوع نیز از اعمال مهم روده بزرگ محسوب می شود. اصولا نیمه ی ابتدایی کولون در عمل جذب و نیمه انتهایی آن در انبارسازی مواد دخیل می باشد.

روده بزرگ شامل کولون (Colon)، راست‌روده (Rectum) و مقعد است. طول روده بزرگ حدود یک متراست. آبی که برای هضم غذاها مورد استفاده قرار گرفت بود در روده بزرگ باز جذب می‌شود و باعث می‌شود که مدفوع بدون آب و خشک ایجاد شود و شکل جامد به خود بگیرد.

هنگامی که مدفوع به راست روده می‌رسد، بر اثر انقباضات واکنشی که در راست‌روده ایجاد می‌شود و ماهیچه‌های دریچه یا اسفنکتر مقعد را شل می‌نماید، احساس دفع مدفوع به شخص دست می‌دهد. اسفنکترهای مقعد، ماهیچه‌های حلقوی شکلی می‌باشند که کنترل باز شدن و بسته شدن مقعد را در اختیار دارند. معمولاً حدود یک تا سه روز طول می‌کشد که غذا از دهان تا مقعد برسد. بعضی از افراد روزی دو یا سه بار مدفوع می‌کنند، در حالیکه سایرین روزی یک بار و بعضی‌ها نیز هر دو یا سه روز یک بار مدفوع می‌کنند که تمام این موارد طبیعی هستند.

بیماری های روده بزرگ:

بیماری های التهابی روده یا Inflammatory Bowel Disease) IBD) وابسته به شرایط مزمنی است که موجب التهاب در برخی قسمت های روده می شود. در این بیماری ها، دیواره روده متورم، ملتهب و زخمی می شود و موجب مشکلات گوارشی می شود. علائم این بیماری بستگی به قسمت درگیر در مجرای گوارشی دارد.

کولیت اولسراتیو (کولیت زخمی)

مناطق درگیر در کولیت اولسراتیو فقط شامل روده بزرگ (کولون) و رکتوم (راست روده) است. التهاب و زخم، تنها بر پوشش سطحی این مناطق اثر دارد.

کولیت اولسراتیو، اغلب فقط سیگموئید را مبتلا می کند، اما مناطق بالاتر را نیز می تواند درگیر کند. سیگموئید، بخش انتهایی روده بزرگ است که نزدیک راست روده و مقعد قرار دارد و حدود ۴۰ سانتیمتر است. هر چه بیشتر کولون تحت تاثیر قرار گیرد، به همان نسبت دارای علائم بدتری خواهد بود.